Cümle, aynı zamanda tümce demektir. Bir dileği, bir düşünceyi, bir duyguyu tam olarak anlatan, bir ya da birden çok sözcükten oluşan anlatım biçimine cümle denir. Cümlenin en temel özelliği bir yargı bildirmesidir. Bir cümlenin yargı bildirmesi, çekimli bir eylemle veya ek eylem almış isim soylu bir sözcükle mümkün olur.

Cümlede anlam konusu dört başlık halinde ele alınır. Anlatımına göre cümleler, nesnel anlatımlı cümleler, öznel anlatımlı cümleler, tanım cümleleri, üslup (biçem) cümleleri, içerik (konu) cümleleri, doğrudan (dolaysız) anlatımlı cümleler, dolaylı anlatımlı cümleler, kinayeli anlatım içeren cümleler, aşamalı durum bildiren cümleler olarak sıralanabilir. Cümle anlam ilişkisine göre eş anlamlı cümleler, yakın anlamlı cümleler, karşıt (zıt) anlamlı cümleler, neden (sebep) – sonuç ilişkili cümleler, amaç – sonuç ilişkili cümleler, koşul – sonuç ilişkili cümleler, açıklama ilişkili cümleler, karşılaştırma cümleleri gruplandırılır.

Cümlede asıl olan anlamdır ve anlamlarına göre cümleler, öneri (teklif) cümleleri, varsayım cümleleri, eleştiri cümleleri, öz eleştiri cümleleri, davranış cümleleri, ön yargı (peşin hüküm) cümleleri, uyarı cümleleri, görüş cümleleri, yakınma (şikayet) cümleleri, hayıflanma cümleleri, pişmanlık cümleleri, sitem cümleleri, küçümseme cümleleri, azımsama cümleleri, şaşırma cümleleri, beklenti cümleleri, özlem (hasret) cümleleri gibi sınıflandırılabilir. Yine tasarı cümleleri, tahmin cümleleri, olasılık (ihtimal) cümleleri, çaresizlik cümleleri, beğeni cümleleri, onay (bir düşünceye katılma) cümleleri, abartma cümleleri, endişe (kaygı) cümleleri, gözlem cümleleri, kesinlik bildiren cümleler, kararlılık bildiren cümleler, kararsızlık bildiren cümleler, eşitlik bildiren cümleler, bilinenin soruyla vurgulandığı cümleler şeklinde liste uzatılabilir.

Cümlede anlam incelenirken cümle yorumlamaları da cümlenin konusu, cümlenin ana fikri, cümleden çıkarılabilecek yargı, cümleden çıkarılamayacak yargı, cümle tamamlama, cümle oluşturma, düşüncenin yönünü değiştiren sözcükler, örtülü anlam gibi detaylandırılır. Cümleler anlamlarına göre şu başlıklar altında incelenebilir:

Doğrudan Anlatım Nedir?

Doğrudan anlatım başkasına ait bir sözü hiç değiştirmeden alıp olduğu gibi aktarmadır. Doğrudan anlatımın amacı, anlatılan konuyu pekiştirmek, otorite, ünlü birisinin sözü ile bahsettiği konuyu desteklemektir. Özellikle filozofların, bilim adamlarının, yazarların, liderlerin önemli görülen sözleri hiçbir değişikliğe uğramadan onların söyledikleri şekilde metinlerde yer alır. Günlük hayatta da doğrudan anlatımı fazlaca kullanırız.

Doğrudan anlatım içeren cümleler genel olarak tırnak işareti içine alınır. Sözün sonuna gelmesi gereken noktalama işareti ise sondaki tırnak işaretinden önce konur. Örneğin Atatürk “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” demiştir. Bu cümleyi Atatürk’ün ilime verdiği kıymeti anlatmak istediğimizde doğrudan anlatım alarak hiç değiştirmeden veririz. Yine Einstein “Hayat bisiklet gibidir, dengeyi kaybetmemek için ilerlemek gerekir.” sözüyle ilerlemenin önemini vurgulamıştır. cümlesinde de Einstein’ın sözü hiç değiştirilmeden tırnak işareti içinde verilmiş ve doğrudan anlatım olmuştur.

Doğrudan anlatıma yer verilirken hiçbir yorum katılmaz. Sözü söyleyenin ifadesine yer verilir ve “demiş, dedi, yazmış, söylemiş” gibi sözcüklerle kişiye vurgu yapılır. Şu cümleler doğrudan anlatıma örnektir:

• Ahmet “Bu kitabı ilk kez ikinci sınıfta okumuştum.” dedi ve başka kitap seçti.
• Dersten sonra çarşıya inip verilen siparişleri alacağız, dediler.
• Kendisi de inanmadığı halde “Ülkemize demokrasiyi getireceğiz.” dedi ve kalabalıktan büyük bir alkış aldı.
• İnsanların doğal afetler karşısında bu kadar vurdumduymaz olması akıl alır gibi değil, derdi.
• Akşam gelirken test kitaplarını getirmeyi unutma, dedi.
• Öğretmenimiz dersten sonra “Hiç kimse okuldan ayrılmasın. Her birinizle tek tek konuşmam lazım.” diye sert şekilde uyardı.
• Ona özellikle “Sana verilen ödevler bitecek.” demiştim.

Dolaylı Anlatım Nedir?

Dolaylı anlatım, bir kişinin söylediği sözün olduğu gibi değil de bazı değişiklikler yapılarak anlatılmasıdır. Dolaylı anlatım cümleleri genel olarak “belirtti, dedi, açıkladı, söyledi” gibi eylemlerle bitirilir.

Örneğin “Atatürk hayatta en büyük yol göstericinin ilim olduğunu söylemiştir.” Cümlesi, söyleyenin Atatürk’e ait bir sözü kendince değiştirerek aktarmasıdır ve dolaylı anlatım cümlesidir. Şunlar da dolaylı anlatım cümlelerine örnektir:

• Bakan bu yıl sonunda enflasyon hedeflerini tutturmayı hedeflediklerini söyledi.
• Atatürk her zaman böyle bir gençlik hayali kurduğunu söylerdi.
• Genç futbolcu hayalinin ileride Avrupa’da top koşturmak ve milli formayı giymek olduğunu söyledi.
• Samsung yeni telefon modellerinde yapay zekayı çok daha üst seviyeye çıkaracaklarını açıkladı.

Cümlede anlam ilişkileri görseldeki başlıklar altında incelenebilir.

Nesnel Anlatım Nedir?

Nesnel anlatım, bir sözü söyleyenin duygu ve düşüncelerini içermeyen, doğruluğu veya yanlışlığı kişiden kişiye değişmeyen cümlelerdir. Nesnel anlatım cümleleri nesnel yargılar içerir. Dolayısıyla herkes tarafından kabul görmüş, bilimsel olarak kanıtlanmış ve kanıtlanabilir yargılar içerir.

“Şairin en son çıkan kitabi 150 sayfadan oluşuyor.” Cümlesi kitabın sayfaları sayıldığı zaman rahatlıkla görülebilecek bir yargı belirttiği için bu cümle nesnel anlatım cümlesidir. Şu örnekler de nesnel anlatım içerir:

• Bu sinema filmi yüz beş dakika sürüyor.
• İstanbul 1453 yılında fethedilmiştir.
• Dünya yedi kıtadan oluşuyor.
• Hastane sabah dokuzda açılıyor.
• Nurullah Ataç yazılarının hiç birisinde “ve” bağlacına yer vermemiştir.
• Ülkemizde vizyona giren yerli film sayısında bu yıl artış oldu.
• Şairin bestelenmiş şiirleri de bulunuyor.

Öznel Anlatım Nedir?

Öznel anlatım, söyleyenin kendi düşüncelerini, beğenilerini içeren cümlelerdir. Doğruluğu veya yanlışlığı kişiden kişiye değişir. Öznel anlatım yargıları kanıtlanamaz. Şu cümleler öznel anlatım cümleleridir:

• Kırmızı en güzel renktir.
• Mersin’de denizi seyretmenin zevkine kimse doyamaz.
• En güzel şarkılar, duygusal şarkılardır.
• Başarılı olmak için ilk önce ailede huzur olması gerekir.
• Yazarların kendi hayat hikâyelerini anlattıkları kitapları daha fazla ilgi görür.
• Çok iyi bir insansın.
• Benim için önemli olan kalp güzelliğidir.
• Ümit Yaşar Oğuzcan’ın mersiye şiirleri edebiyatımızdaki en güzel mersiye şiirleridir.