Canlı varlıkların yaşam süreleri boyunca karşılaştıkları iki unsur vardır. Bunlardan birincisi nesnelerdir. Yani isim olarak nitelendiklerimiz, birde bu nesnelerin gerçekleştirmiş oldukları hareketler vardır. Bunlarda fiil ya da eylem adını almaktadır. Fiil canlı ya da cansız varlıkların zaman ve mekân kapsamı dâhilinde bulundukları her türlü hareket, duruş, oluş ve kılışları bildiren sözcüklere verilen addır. Örneğin; at(mak) , saç(mak), bak(mak), tut(mak)
Fiiller tek başlarına kullanıldıklarında yeterli bir anlam elde edilememektedir. Bu yüzden cümle içinde başka sözcüler ile etkileşime girerek net anlamlar elde edilebilecek bir hal almaktadır. Fillerin anlam ilgisi kurabilmesi için şahıs ve kip ekleri de alması gerekmektedir.
Bir sözcüğün fiil olabilmesi için gerekli olan ilk şart, ‘’mek-mak’’ mastar eklerini alabilmesi gerektiğidir. Yani bu ekleri alabilen ve anlamlı bir kelime oluşturabilen sözcükler eylem olarak adlandırılırlar. Bir sözcüğün fiil mi yoksa isim mi olduğunu anlamanın da en kolay yoludur.
Örneğin;
‘’git-‘’ sözcüğü ‘’-mek’’ mastar eki denendiğinde anlamlı bir ifade oluşturduğundan bu bir fiildir. (gitmek)
‘’kapı’’ sözcüğüne ‘’-mak’’ mastar eki alması için eklendiğinde anlamlı bir kelime oluşmayacağı için fiil olmadığı anlaşılır. (kapımak)
Türkçe ’de Fiil Çeşitleri
Fiiller anlamları ve yaptıkları etkiler bakımından farklı kategorilere ayrılmaktadırlar. Fiilleri anlamları bakımından gruplandırdığımızda 3 alt kategoriye ayrılmaktadır. Bunlar;
- Durum Fiilleri
- İş(Kılış) Fiilleri
- Oluş Fiilleri
Anlamlarına göre fiil çeşitleri
Durum Fiili Nedir?
Yapılan eylemde belirtilen işlemin bir özne tarafından nesneyi etkilemeden yapılmasına durum fiili denir. Bu eylem öznenin içerisinde bulunduğu durumu açıklamaktadır. Etkilenen bir nesne olmadığı içinde cümlede nesne yer almamaktadır. Ayrıca nesne almadığından dolayı geçişsizdir. ‘’Neyi?, Kimi?’’ sorularına aranan cevap bulunmamaktadır.
Örnek;
‘’Oğlumuz doğduğundan beri ilk kez ağladı.’’
Bu cümlede ‘’ağlamak’’ eylemi oğullarının içinde bulunmuş olduğu durumu ifade etmektedir. Yürümek kendisi tarafından gerçekleştirilen bir eylem de olsa bu durumdan etkilenen herhangi bir nesne yoktur. ağlama eylemini gerçekleştirebilmek için özel bir nesneye ihtiyaç duyulmamaktadır. Dolayısı ile Neyi? Kimi? Sorularına cevap bulunamamaktadır. Buradan da durum cümlesi olduğu netleşmektedir.
İş(Kılış) Fiilleri
Cümlede yer alan yüklemde yani eylemde belirtilen hareketin bir kişi, kişilerce yapılması ve bu yapılan işin bir varlığı, nesneyi etkilemesi sonucu oluşan eylemlere iş/kılış fiili adı verilmektedir. Yapılan eylem sonucunda bir nesne veya varlık etkilendiği için bu eyleme geçişli eylem denilmektedir. Dolayısı ile ‘’Neyi?, Kimi? ‘’ sorularına verilecek bir cevap bulunmaktadır.
Örnek;
‘’Babam arabanın camını kırdı.’’
Bu cümlede yapılan eylem bir nesneyi etkilemekte ve bir iş belirtmektedir. Öncelikle yükleme ‘’mak-mek’’ mastar ekleri getirilerek fiil cümlesi mi isim cümlesi mi olduğu anlaşılmalıdır. Kır(mak) olduğu için bu bir fiildir. Yapılan eylemi ‘’Kim?’’ yapmıştır sorusunun cevabı ise ‘’Babam’’ olduğundan dolayı öznedir. Ve yapılan eylemi yapan kişi bir nesneyi etkilediğinden ‘’Neyi?’’ sorusunun cevabı da bulunabilmekte olup ‘’arabanın camını’’ cevabı alınmaktadır. İşte yapılan eylem sonucunda bir nesne etkilendiğinden dolayı bu bir iş fiilidir.
Oluş Fiilleri
Durum ve iş fillerinde eylemi gerçekleştiren bir özne, varlık bulunmaktadır. Ancak oluş fillerinde bu dış müdahaleyi yaratabilecek bir varlık yoktur. Yani kendi kendine gerçekleşen değişiklikleri, olayları ifade eden cümlelere oluş filleri adı verilmektedir. Örnek verilecek olursa ‘’sol(mak) fiili hareketi gerçekleştirirken bu eylemi yapacak bir varlığa gereksinim duymamaktadır. Buda geçişsiz bir cümle yapısı oluşmasına neden olur. ‘’Neyi?, Kimi?’’ sorularına cevap alınamaz.
Örnek;
‘’Su vermeyi unuttuğumuz çiçekler solmuş.’’
Bu cümlede yer alan ‘’sol(mak)’’ fiili gerçekleşirken herhangi bir varlık ya da kişi tarafından yapılmamakta ve eylemin gerçekleşmesi kendi kendine olmaktadır. ‘’Neyi?, Kimi?’’ soruları sorulduğunda cevap alınamamaktadır.
Türkçe ‘de Ek Fiiller
Tek başlarına bir anlam ifade edemeyen ancak isim soylu sözcükler ile birleşerek onları eylem haline getiren ya da basit zamanlı kiplerle çekimli fillere gelerek bileşik zamanlı kiplerle çekimlenmiş filler haline getiren eklere ek fiil adı verilir.
-İsim Soylu Sözcükleri Gelerek Yüklem Yapmak
Yüklemler cümle içinde yargı bildiren sözcüklerdir. Normalde isim ya da isim soylu sözcüklerin yargı bildirmesi mümkün değildir. Bu yüzden yüklem olamazlar. Ancak ek fiil alarak yargı bildirebilir ve yüklem olabilirler.
Örnek;
‘’Yukarıdan düşen telefondu.’’
Cümlede yer alan telefon aslında bir isimdir ve yargı belirtmez. Ancak telefon kelimesine +idi ek fiili getirilerek bir yargı kazandırıldı ve yüklem haline geldi.
-Basit Zamanlı Fiili Bileşik Zamanlı Fiil Yapmak
Basit zamanlı fillerde yalnızca bir adet kip yer almaktadır. Birleşik zamanlı fiillerde ise iki kip eki yer almaktadır.
Örnek;
‘’Özlüyordu’’
Özlemek fiilinde şimdiki zaman eki olan –yor ve görülen geçmiş zaman eki olan –du eki yer almaktadır.
Türkçe ‘de Çekimli Fiil Nedir?
Fillerin kim tarafından ve ne zaman yapılmış olduklarını ifade etmede kullanılan kip ve şahıs ekleri ile kullanılmasına çekimli fiil denir.
Fiil kök ya da gövdesi + kip eki + şahıs eki = Çekimli Fiil
Kır + acak + sın = kıracaksın
Çekimli fiiller aldıkları kip sayılarına göre basit zamanlı ve bileşik zamanlı olarak sınıflandırılmaktadırlar.
-Basit Çekimli Fiiller
Yapısında sadece bir adet kip bulunduran fillere basit çekimli fiil adı verilmektedir. Tek bir haber ya da dilek kipi içerirler.
Örnek;
‘’yazmalısın’’ kelimesinde –malı eki bir adet olduğu için bu bir basit çekimli fiildir. Bunun gibi birçok kelime türetilebilir. (bilsem, seveceksin, anladım)
-Bileşik Zamanlı Fiiller
Yapısında birden fazla kip bulunduran fiillere ise birleşik çekimli fiil adı verilmektedir. Fiilin yapısında birde çok kip çekimlenmiştir. Basit çekimli fiillere ek fiil getirilmesi ile elde edilirler.
Örnek;
‘’yürüyordu’’ kelimesinde –yor ve –idi ekleri gelerek bileşik çekimli fiil oluşturulmuştur.