Günlük hayatta kendimizi ifade edebilmemiz ve iletişim kurabilmemiz için kelimeleri birleştirerek cümleler kurarız. Kullandığımız kelimeler, harflerin bir araya gelmesiyle oluşur. Hece nedir diyecek olursak eğer, kelimeleri seslendirirken ağızdan tek sesleme eylemiyle çıkan ses öbeğidir. Yani, bir kelimede geçen harfleri seslendirirken ağızın oluşturduğu tek bir hareket o kelimenin hecesidir. Hece oluşturmanın en önemli şartı, en az bir tane ünlü harf bulundurmasıdır. Ünlü harf tek başına hece sayılabilir veya ünsüzlerle birleşerek de hece oluşturabilir. Ünlü harfler tek başına hece oluşturabilirken, ünsüz harfler hece oluşturabilmek için en az bir tane ünlü harfe ihtiyaç duyar. Ne demiştik, ünlü harfler tek başına hece oluşturabilir. Bu durumda bir kelimede ya da cümlede kaç tane hece olduğuna bakmak istiyorsak ünlü harfleri saymanız yetecektir. Kaç tane ünlü harf varsa o kadar hece vardır. Türkçe kelimeler iki ünsüz ile başlayamaz.
İki ünsüzün yan yana gelmesiyle oluşan kelimeleri heceye ayırırken ünsüz arasına ünlü harf koyarak seslendiririz. Ünlü harfler kendi başına hece sayılırken ünsüz harfler de peşinden gelen ünlü harflere göre hecelere ayrılır. Yani örnek vererek açıklayacak olursak, bilgisayar kelimesi 4 heceden oluşmaktadır. Biz bu kelimeye ünlü harf getirdiğimiz zaman hece sayısı 5 olur.
Türkçe kelimelerde bir heceye ait en az bir ünlü harf olmakla beraber en fazla dört harf bulunur. Dilimizde hece oluşturan seslerin sayısı ve bu seslerin sıralanışına göre toplam altı çeşit hece türü bulunmaktadır.
- Bir ünlüden oluşan heceler.
- Bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler.
- Bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler.
- Bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan heceler.
- Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler.
- Bir ünsüz, bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler.
İlk maddemize yani bir ünlüden oluşan hecelere örnek verecek olursak a, e, ı, i, o, ö, u, ü diyebiliriz. Bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan hecelere ak, ek ve uç örnek olarak verilebilir. Devamında bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan hecelere alt ve üst örnek verilebilir. Bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan heceler arasında bu ve şu yer almaktadır. Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşanlar arasında bir, yat, taş ve tek yer almaktadır. Son olarak bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan hecelerde Türk, yurt, sert, sarp gibi heceler örnek gösterilir. Dilimizde en yaygın hece türleri, bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan hece türleri ile bir ünsüz, bir ünlü, bir ünsüzden oluşan hece türleridir.
Hece bitiminde yer alan sesli veya sessiz harf durumuna göre iki tür hece vardır.
- Açık hece
- Kapalı hece
Açık hece, bir hecenin sesli harfle bitmesine denilmektedir. Hece sessiz harfle bitiyorsa kapalı hece olarak adlandırılır. Örnek üzerinden açıklayacak olursak, kalem kelimesini hecelere ayırdığımız zaman ka – lem olmak üzere 2 hece elde ederiz. İlk hecemiz ka, sesli harfle bittiği için açık hece grubuna girer. İkinci hecemiz lem, sessiz harfle bittiği için kapalı hece grubuna girer.
Gelelim hece ölçüsü dediğimiz olaya. Parmak hesabı olarak da bilinen hece ölçüsü, hecelerin uzunluk ve kısalık bakımından değerlendirilmesine verilen isimdir. En önemli özelliğinden biri Türk şiirinin milli ölçüsü olmasıdır. Tarihte Türkçe ile yazılmış şiirlerimizde hece ölçüsü kullanılmıştır. İslamiyet öncesi sözlü Türk edebiyatında ve halk edebiyatında hece ölçüsü kullanılmıştır. Hece ölçüsünün en çok kullanılan üç kalıbı vardır.
- 7’li hece ölçüsü
- 8’li hece ölçüsü
- 11’li hece ölçüsü
En sık kullanılan bu kalıplarla beraber hece ölçüsün iki temel özelliği vardır.
- Hece sayısı
- Duraklar
Hece sayısı, hece ölçüsü ile yazılmış bir şiirin tüm mısralarında aynı sayıda bulunmasıdır. 7’li, 8’li ve 11’li kalıpları yaygın olarak kullanılmaktadır. Durak ise hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerde, ahengi sağlamak amacıyla dizelerin okunurken belirli yerlerinden ayrılmasına denir. Durgunlama olarak da adlandırılmaktadır. Durak aynı zamanda okuyucuya ve şiire bazı olanakları sağlamaktadır. 4 tane değişmeyen özelliği vardır.
- Durak, şiirde ahengi sağlayan bir çeşit ses kesimidir.
- Okuyucuya nefes payı bırakarak, sözün ilerlemesinde okuyucunun zorlanmasını engeller.
- Duraklarda kelime ortadan bölünemez. Kelime mutlaka bitmiş olmalıdır.
- Hece ölçüsünde ise ikili, üçlü, dörtlü, beşli ve altını duraklar kullanılmıştır.
Duraklar hakkında bilinmesi gereken bir önemli özellik ise bir şiirin her dizesinde farklı duraklar kullanılmışsa o şiir duraksız olarak kabul edilmektedir. Duraklarla birlikte kalıplar da önemlidir. Kalıp, hece ölçüsüyle yazılmış bir şiirin mısradaki hece sayısına verilen isimdir. Hece ölçüsünde ikiliden yirmiliye kadar kalıp vardır fakat en yaygın olanları yedili, sekizli ve on birli olanlarıdır.
Hece Düşmesi Örnekleri Nelerdir?
Hece düşmesi dediğimiz olay aynı zamanda ünlü düşmesi olarak da adlandırılır. Sözcükler, sonlarına ünlü ile başlayan bir ek ya da yeni bir sözcük aldıkları zaman arada kalan hece yani ünlü düşmektedir. Hece düşmesinin kendi arasında çeşitleri vardır. Verdiğimiz hece düşmesi örnekleri ile hangi gruba girdiklerini inceleyelim.
- Küçültme eki getirilen kelimelerde hece düşmesi (yumuşak + çık = yumuşacık)
- – l eki ile fiil türetilirken hece düşmesi (yüksek + l = yükselmek)
- İki heceden oluşan ve içerisinde dar ünlü bulunan hece düşmesi (omuz + u = omzu)
- Arapça kelimelere ek getirdiğimizde oluşan hece düşmesi (emir + i = emri)
- Bileşik sözcüklerde yaşanan hece düşmesi (Cuma + ertesi = cumartesi)
- Aşınma adı verilen hece düşmesi ( ne + için = niçin)
- – le ekiyle oluşan hece düşmesi (ileri + le = ilerlemek)
- Fiillerden oluşturulan sözcüklerde yaşanan hece düşmesi (devir + i = devrik)