Özbekistan Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasıyla 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden birisidir. 31,5 milyon kişi olduğu tahmin edilen nüfusunun yaklaşık %80’ini Özbekler oluşturmaktadır. Özbekistan’ın resmi dili ise Özbekçedir. Özbekistan’ın yanı sıra Türkmenistan’ın doğusunda, Tacikistan’ın kuzeyinde ve batısında, Kazakistan’ın güneyinde,  Afganistan’ın kuzeyinde ve Çin’in kuzeybatı bölgelerinde konuşulan Özbekçe ya da Özbek Türkçesi, Türk dillerinin Çağatay (Güneydoğu) kollarına bağlı olan bir dildir. Farklı lehçeleri bulunan Özbekçe, Orta Asya’da konuşulan Türk lehçeleri ailesinin en büyük 3. üyesi durumunda bulunmaktadır. Uygurcaya yakın bir lehçe olan Özbekçe, Ortaçağın önemli bir bölümünde Orta Asya’daki en önemli bilim ve kültür dili olmuştu. Bu döneme ait olan ve Özbekçe yazılan eserler Arap alfabesiyle yazılmıştır. Dolayısıyla Türkiye’de yaşanan Osmanlı Türkçesi – Türkiye Türkçesi ve farklı alfabelerin kullanılmış olması nedeniyle yaşanan sıkıntıların benzerinin Özbekistan’da da yaşandığı söylenebilir. Yakın dönemde Kiril Alfabesinin kullanılmış olması ve yaklaşık 25 yıldır kullanılan Çağdaş Latin Alfabesiyle basılmış olan kitapların/kaynakların yetersiz olması da yaşanan sıkıntıları artırmaktadır.

Eğitimi ücretsiz olarak veren ve halkının %90’ı okuma yazma bilen Özbekistan, eğitim dili Özbekçe olmasına rağmen Rusçayı da öğretmeyi tercih etmektedir. Pamuk, altın, uranyum ve doğal gaz gibi metalar yönünden zengin olan ve ekonomisini iyileştirmeyi sürdüren Özbekistan, Piyasa ekonomisine geçmeyi hedeflediğini ilan etmiştir. İnsan hakları ve bireysel özgürlükler konusunda uyguladığı bazı iç politikalar nedeniyle uluslararası alanda eleştirilmesine rağmen, iyiye giden ekonomisi ile birlikte yaşam koşullarının gün geçtikçe iyileştiği bir ülkedir. Dil ve kullanılan alfabe konularında yaşanan sıkıntıların iyileşen ekonomiye ve yaşam koşullarına paralel olarak gelişme kaydedeceği tahmin edilebilir. Özbekistan Cumhuriyeti’nin resmi dili olan Özbekçeyi yazmak amacıyla İslamiyet’e geçişten sonra (şu andaki nüfusunun yaklaşık %90’lık bölümü Müslümandır) kullanılan alfabeleri ve karşılaştırmalarını aşağıdaki bölümde yer alan tabloda bulabilirsiniz.

Özbek Alfabesi Olarak Kullanılan Alfabeler

Özbekçe, diğer Orta Asya dillerinde olduğu gibi XX. yüzyılın başına kadar Arap Alfabesiyle yazılan bir dildi. 1924 yılında Latin Alfabesiyle yazılmaya başlanan Özbekçe, bir süre Arap Alfabesiyle birlikte kullandığı Latin Alfabesini 1927-1936 yılları arasında yalnız başına kullanmıştır. 1936 yılında bazı değişikliklerin yapıldığı Latin Alfabesi, 1939-1940 yıllarına kadar kullanılan bir alfabe olmuştur.

Sovyetler Birliği’nin başında bulunan Stalin’in tüm Orta Asya Cumhuriyetlerine karşı uyguladığı politik baskı sonucunda ve 1939-1940 yıllarında yapılan düzenlemelerle Kiril Alfabesi kullanılmaya başlamıştır. 1991 senesinde bağımsızlığını ilan eden Özbekistan’da bir sene daha kullanılan Kiril Alfabesi, 1992 senesinde yerini Çağdaş Latin Alfabesine bırakmıştır.

Özbekistan’ın Özbekçeyi Yazmak Amacıyla 10.Yüzyıl Sonrasında Kullandığı Alfabeler

IPA: International Phonetic Alphabet (Uluslararası Fonetik Alfabe)

Çağdaş Latin Alfabesine Geçiş Sonrası

1992 yılında resmi olarak Latin Alfabesine geçiş yapan Özbekistan, günümüzde hala Kiril Alfabesinin de yaygın olarak kullanıldığı bir ülkedir. Latin Alfabesine geçiş sonrasında bu yazı sistemiyle yayınlanan kitapların yetersizliği, Kiril Alfabesinin kullanılmaya devam edilmesinin en önemli sebebi olarak gösterilebilir. Tabi Özbekistan’da yaşayan 31,5 milyon kişinin yaklaşık %5,5’luk bölümünü Rus etnik kökenine sahip olan kişilerin oluşturması da Kiril Alfabesinin kullanılma sebeplerinden birisi olarak kabul edilmelidir.