Cümle, birbiriyle anlamlı kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşturulan, kişinin kendini ifade etmesi için ya da iletişim kurabilmesi için kullandığı kelimeler dizisine verilen isimdir. Cümleler ögelerden oluşmaktadır. Beş adet öge bulunmaktadır.

• Yüklem
• Özne
• Nesne
• Dolaylı tümleç
• Zarf tümleci

Yüklem, cümlenin üzerine kurulduğu asıl ögedir. Yani cümlenin tüm ağırlığı, yükü burada toplanır. Bu durumda diğer ögeler, yüklemin tamamlayıcısı ve destekçisi durumundadır. Bir cümlede birden fazla aynı öge bulunabilir fakat yüklem bir tane bulunur ve o cümleye ait olur. Özne ise cümlede yapanı veya olanı yalın halde karşılar. Yüklemin ifade ettiği veya gerçekleştirdiği işi, oluşu, hareketi ya da durumu üstlenir. Kim ve ne sorularının cevabı yüklemi ve özneyi verir. Yükleme sorduğunuz zaman özneyi, özneye sorduğunuz zaman yüklemin cevabını alırsınız. Nesne ise cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin de yaptığı işten etkilenen ögedir. Belirtili ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır. Özneye ve yükleme sorulan ne, kim sorularının cevabı belirtisiz nesneyi verirken, neyi ve kimi soruları da belirtili nesneyi vermektedir. Dolaylı tümleçlerin cümledeki görevi yüklemi bulunma, ayrılma ve yaklaşma belirterek tamamlayan ögelerdir. Kim ve ne sorusunun –e, –de, –den halidir. Yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nereye, nerede, nereden sorularının cevabını verir. Son olan ögemiz zarf tümleci yüklemi yer, yön, zaman, miktar bakımından belirtmek için görev alır. Yükleme sorulan nasıl, ne zaman, niçin gibi soruların cevabını verir.

Gelelim yapısına göre cümleler kısmımıza. Yapı bakımından cümleleri 4 gruba ayrılıyor.

• Basit cümle
• Birleşik cümle
• Sıralı cümle
• Bağlı cümle

Basit Cümle Nedir?

Basit cümleler, bazılarına kolay gelirken bazılarına da karmaşık gelebilir. Ama işin aslını öğrendiğinizde ne kadar kolay olduğu anlayacak ve konuyu kavrayacaksınız. Basit cümleler, tek bir yüklemden oluşur ve tek bir yargıyı, düşünceyi bildirir. Başka bir cümleyi tamamlamadığı gibi başka bir cümle tarafından tamamlanmaz. Tek başına, bağımsız bir cümledir. İçerisinde fiilimsi ki bağlacı ve şart kiplerini barındırmaz. Basit cümlelere birkaç tane örnek verebiliriz.

• Güneşli havalarda hep dışarıya çıkardı.
• Yarın akşam oturmaya gelecekler.
• Gökyüzüne bakmak için tekrar başını kaldırdı.

Birleşik Cümle Nedir?

Biraz kafa karıştırsa da aslında mantığını kavradığınız zaman asla zorlanmayacağınız bir konu. Birleşik cümleler, bir temel cümle ve onun anlamını tamamlayan en az bir tane yan cümleciğin birleşmesiyle oluşturulmaktadır. Özetle, yapısında birden fazla cümle barındıran cümlelerdir. Temel cümle ve yan cümlelerin bir araya gelmesiyle oluşan cümleler kendi aralarında çeşitlere ayrılırlar.

• Girişik birleşik cümle
• İç içe birleşik cümle
• İlgi cümlesi
• Şartlı birleşik cümle

Şartlı (koşullu) birleşik cümle

Girişik birleşik cümlelerde yan cümlecik, temel cümlenin herhangi bir ögesi olabilir veya ögenin parçası olabilir. Konunun daha iyi anlaşılması için birkaç örnek verelim.

• Havaların soğuması kışı bekleyenleri sevindirdi.
• Ödevlerin ne zaman tamamlanacağını bilmiyoruz.

İlk örneğimizde, kışı bekleyenleri sevindiren ne diye sorduğumuz zaman aldığımız cevap özne görevini taşıyor. Yani burada öge görevini görüyor. İkinci örnekte de yükleme sorulan neyi sorusunun cevabı, belirtili nesneyi verdiği için yine öge durumunda kullanılıyor.

İç içe birleşik cümle, asıl cümle içerisinde kullanılan yardımcı cümlenin bulunmasına denilmektedir. Cümle içerisinde alıntı yapılması da bu gruba girmektedir.

• Elif Hanım “ Yarına kadar dosyalar tamamlansın.” dedi.
• Her şey daha güzel olacak, derdi.

İlgi cümlesi, temel cümle ve yan cümlenin “ki” bağlacı ile bağlanması sonucu oluşan cümlelerdir. Bu durumda yan cümlecik, temel cümleye bağlanır ya da temel cümlenin açıklamasını oluşturur. Birkaç örnekle açıklayalım.

• Sabah erken kalkmıyor ki işe yetişsin.
• Öğrendim ki taşınmışlar.
• Duydum ki aldığım kitabı okumuş.

Birleşik cümle çeşitlerinin sonuncusu olan şartlı birleşik cümle, temel cümleye yan cümleciğin -sa, -se ekiyle bağlanması sonucunda oluşur. Cümleye şart anlamı katar. Şartlı birleşik cümlelerde, yan cümlecik yargı bildirmez ve zarf görevinde kullanılır.

• Emek edersen hedeflerine ulaşabilirsin.
• Araştırıp öğrenirsen yeni bilgiler öğrenebilirsin.
• Sözümü kesmezseniz konuyu açıklarım.

Sıralı Cümle Nedir, Nasıl Oluşur?

Sıralı cümleler, aralarında anlam ilişkisi bulunan cümlelerin, virgülle veya noktalı virgülle birbirine bağlanması sonucu oluşur. Bu cümle türümüzde kuralımız, en az iki cümlenin bulunmasıdır.

• Ali evrakları topladı, çantasını aldı ve ofisten çıktı.
• Günler geçti, mevsim değişti, zaman ilerliyor.

Sıralı cümleler kendi arasında ikiye ayrılır.

• Bağımlı sıralı cümle
• Bağımsız sıralı cümle

Bağımlı sıralı cümle, anlam olarak birbiriyle bağlantılı cümlelerin öge olarak bağının bulunmasına denir.

• Ayşe geldi, çantasını aldı ve gitti. (Özne ortaklığı)

Bağımsız sıralı cümle ise öge ortaklığının olmadığı sıralı cümlelerdir. Yani cümleler arasında anlam bütünlüğü vardır ama öge ortaklığı yoktur.

• Biri susar, biri konuşur.
• Gidiş var, dönüş yok.

Bağlı Cümle Nedir?

Ve son olarak da bağlı cümlemiz bulunmaktadır. Bu cümle türü, aralarındaki ilgiden dolayı cümlelerin birbirine bağlaçla bağlanmasına denir. İki çeşidi vardır.

• “ki” bağlacıyla kurulan cümleler. (Çıkar mı ki yürüdüğüm sokağın köşesinden…)
• Diğer bağlaçlarla kurulan cümleler. (Hava bulutlu ve oldukça serin.)